C aylak adam bir tavrın anatomisi // canavarlar

bunu ben yazmadım

Aylaklayarak Varolmacılık ve Romanı
Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam’ı Üzerine

Yusuf Atılgan bir mektubunda “Anlaşılan, bilinen anlamda bir yazar, açıkçası
yazar değilim,” diye yazmış Enis Batur’a; ‘Aylak Adam’ yazılıp da
yayınlandıktan yıllar sonra… Atılgan’ın kendisiyle ilgili bu teşhisini bir
hayıflanmayla yapmadığı açık olsa da, takındığı bu acımasız tavır üzücü.
Çünkü Atılgan, apaçık ki bir yazar; ancak bilinen anlamda bir Türk yazar
değil – diyebiliriz… Okuyacağınız yazıda, Yusuf Atılgan’ın hayatı, kişiliği ve
yazarlığından bahsedecek, ilk romanı ‘Aylak Adam’ı incelemeye çalışacağım.

Atılgan, 1921’de Manisa’da doğuyor. 1944’te İÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili
ve Edebiyatı bölümünü bitiriyor. İki yıl sonra Manisa’nın Hacırahmanlı
köyüne yerleşiyor ve 30 sene orada çiftçilikle uğraşıyor. 1976’da İstanbul’a
dönüp 1989’da ölünceye kadar burada yaşıyor. 1961’de Serpil Hanım’la -
ayrıntılarını Enis Batur’dan öğrendiğimiz ilginç bir sevda hikayesinin
ardından- evleniyor ve Memet isminde bir çocukları oluyor. Öldüğünde yarım
kalan ‘Canistan’ romanının yanı sıra, bol ödüllü öyküler ve kült
mertebesinde iki roman bırakıyor: Aylak Adam(1959) ve Anayurt Oteli
(1973).
Oğuz Demiralp’in Yusuf Atılgan’ı sevgiyle andığı ‘Bir Ayrıntının Ardında’ isimli
denemesinde belirttiği gibi “İnsanoğlu’nda Atılgan’ın görebildiği yönleri
gören, bizim yazınımızda azdır.” zira Atılgan, “insan ruhunun dehlizlerine
inmiş, kötücüllük tohumlarını bulmuş gibidir”. Zaten; Atılgan, iki romanında
da benzer konuları benzer karakterlerle işler: içlerinde kötücüllük tohumları
kök salan, toplumdan kopmuş yalnız bireylerin yaşantıları. Arkadaşı Yusuf
Çotuksöken’in yorumlarına bakılırsa, Atılgan’ın romanlarında biraz da
kendini betimlediği/yerdiği/hicvettiği fikrini de kolayca
benimseyebiliriz: “Yusuf Atılgan bende hep yalnız bir adam görünümüyle
yer etti. Yalnızlığının kapılarını dışarıya kapatmış gibiydi. Kendi başına
kurduğu yalnızlık evreninde bir başına dolaşırdı sanki hep.” Hacırahmanlı
köyünden yakın arkadaşı Nazmi Dönmez’in sözleri de Yusuf Atılgan
hakkında fikir verici: “Çok konuşmazdı, tartışmayı sevmezdi, köyünde yalnız
yaşayan bir insandı. İnsan evrenin özünü bilemez, aklı sınırlıdır. Bugüne
kadar her şey yazılmıştır. Bunların bilincindeydi o.”
Anlaşılan o ki, Yusuf Atılgan yalnızdı yalnız olmasına; ama yalnızlığı, mecburi
bir yalnızlık değil; seçilmiş, tasarlanmış, özel olarak inşa edilmiş bir
yalnızlıktı. İnsanlardan kaçmak değil, kendini insanlarla paylaşmamaktı
Atılgan’ın yalnızlığı… Enis Batur’a göre “sıcak, yakınlık kurmakta kararlı,
çünkü güdülerinin sağlamlığına inanan duygusal biri” idi Atılgan. Güven
Turan’ın, Ülkü Tamer’in, Eray Canberk’in anlattıklarına bakılırsa, sohbet
ortamında bulunmayı seven biriydi. Ancak; edebiyat çevrelerinin bu ünlü
simalarının hemfikir olduğu bir husus da, Atılgan’ın anlatmaktan ziyade
dinlemeyi tercih edişiydi… O her yerin yabancısıydı, hiç acelesi yoktu
(Batur). Hayatın sınırları içinde daralan insanların yazarı; “iç dünya” denen
şeyin de bir dıştan, bir yoksunluktan yapılmış olabileceğini hissettiren;
darlığın, rutinin alanına çekilmiş; sıkıntılı içeriklerle uğraşan; “ben” demekte
bile zorlanan biri (Gürbilek). “Kimse bir başkasına ulaşamaz, çünkü kimse
kendi sınırlarına varamaz.” diye yazmış bir yazarın yalnız kalmayı tercih
etmesi, herhalde oldukça anlaşılır, zaten “insan ancak oynayarak, o da
olmazsa ölerek kurtulabilir”.

Yazmak, Atılgan için asla bir kurtuluş olmamış; hep bir yük olmuş sırtında…
Enis Batur, arkadaşını şöyle anlatıyor; “yazı, en büyük huzursuzluk kaynağı
oldu hep. Bahçedeki kuşun sesi bahanesi olmuştur. Kaçacak delik
muhakkak bulurdu.” Son romanı Canistan’ı yıllar boyunca bitiremediğine,
romanlarının arasında on beşer yıllık aralıkların bulunmasına ve Güven
Turan’ın “Yunus Nadi Yarışması olmasa, Aylak Adam’ın da kolay kolay
bitmeyeceğini” söyleyişine bakılırsa, Atılgan’ın yazarken pek de eğlenmediği
kolayca anlaşılıyor. Zaten, ona keyif veren işler, kitap okumak, sinemaya
gitmek ve oğlu Memet’le zaman geçirmekmiş (Bayram).

Edebiyat’la dolu geçen uzun ömründe Atılgan’ın niçin sadece iki romanla
yetindiği, yazarın sıklıkla maruz kaldığı bir soru. Sorunun cevabıysa
hazır: ‘Benim gerçek eserim, günlük yaşamımdır.’ Atılgan’ın bunu söylerken
ne kadar samimi olduğunu bilemiyoruz tabii, ama ‘Aylak Adam’,
edebiyatımızdaki ayrıksı ve ayrıcalıklı yeri, insani duyarlılığı ve ustaca
kaleme alınışı ile okura Atılgan’ın gerçek eseri ile ilgili çokça ipucu veriyor.
Yoksa Enis Batur’un da dediği gibi, ‘Aylak Adam’ bir imgeye değil bir
yaşamaya mı dayanıyordu, anlatılmadan susulamayacak bir yaşamaya?
Dahası, Demiralp’in söylediği gibi, “Aylak Adam Türk duyarlılık tarihinde bir
dönüm noktası mıdır?” ya da genç ve edip yazarlarımızdan Hamdi Koç’un
iddia ettiği gibi, “aya gönderebileceğimiz tek bir şey varsa, o da Aylak Adam
mıdır?”.

‘Aylak Adam’, bir ismin bile çok görüldüğü C.’nin bir yıl boyunca başından
geçen olayları anlatır. Kitap dörde ayrılmış ve her bölümde farklı
mevsimlerde C.nin yaşantısı ele alınmıştır. Babasından kalan emlaklerden
aldığı kiralarla çalışmadan geçinebilen C., gününü kitap okuyarak,
kahvehanelere, restoranlara, barlara giderek, film izleyerek, bol bol
yürüyerek, sanat çevresinden arkadaşlarıyla sohbet ederek ve durmadan
düşünerek geçirir… C., toplumla uyuşamayan, ataerkil yapıya ait olamayan,
iki kişiden kurulmuş toplumların “en iyisi” olduğunu düşünen ve bu
uğurda ‘gerçek aşk’ı arayan; huysuz, sıkılgan, mutsuz ve ‘aylak’ bir
adamdır. Romanın konu edildiği bir yıl boyunca C.’nin başından iki aşk
macerası geçer. İlkinde üniversite öğrencisi ‘süssüz, sade’ Güler’den
umduğunu bulamayan C., yaz aylarında gittiği pansiyonda karşılaştığı eski
sevgilisi ‘ressam ve kişilikli’ Ayşe ile de olaylı bir aşk süreci yaşar. Ne var ki,
C. aradığı gerçek aşkı bir
türlü bulamaz.

“Birden kaldırımlardan taşan kalabalıkta onun da olabileceği aklıma geldi.
İçimdeki sıkıntı eridi.” cümleleriyle açılan roman, girişinin okurda uyandırdığı
umudun aksine, bir imkânın değil, bir imkânsızlığın romanı olarak sürer ve
bir imkansızlık tasavvuruyla son bulur: “Sustu, konuşmak lüzumsuzdu.
Bundan sonra kimseye ondan söz etmeyecekti. Biliyordu; anlamazlardı.”
Romanın son kelimesi üzerinde duralım biraz. Romanı roman yapan bütün
süreçleri; yazma ve okuma çabalarını hiçleyen, boşlayan bir kelime bu…
Okur olarak bizler yani, Aylak Adam’ı anlayamayız. Onun da bize kendisini
anlatma çabası nafiledir. Zaten Atılgan da farkında Aylak Adam’ın ne acayip
bir mahlûkat olduğunun. Ne yaparsa yapsın, ne kadar uğraşırsa uğraşsın,
Aylak Adam’ı anlatamayacak olduğunun farkında… (Bu Aylak Adam’ın
erişilmez bir kişlik olduğu anlamına gelmesin. Bu durum daha çok, Aylak
Adam’ın ruh dünyasının yazmakla içinden asla çıkılamayacak kadar
karmaşıklaştığını gösterir.) Bu yüzden de zaten, romanın en doğurgan
anlarını kısırlaştırıyor Atılgan, kısa kesiyor tabiri caizse. Oğuz Demiralp, bu
durumu, biraz da Atılgan’ın kendi yapıtının varlığını küçümsemesi, yapıtı
basit bir iletken durumuna düşürmesi olarak yorumluyor: “Yazma eylemini
irdelemek için yazar-okur ilişkisinden önce yazar-yapıt ilişkisine bakmak
gerek. Hele, yazar bildirişim umudu taşımıyorsa.” Yine Demiralp’in
Goldman’den alıntı yaparak değindiği gibi; Yusuf Atılgan başkişisinin bilincini
aşıyor. Bu, kendi yarattığı Aylak Adam karakterini lütfedercesine
anlatmasından ve onunla içten içe dalga geçmesinden anlaşılabilir. Nurdan
Gürbilek’e göre de, sıkıntılı bir dili var Atılgan’ın. Kelimelerin naçizliğinin,
romanların gerçek hayatların yanındaki kifayetsizliklerinin bilincinde, kalemi
de umudu da kırık bir yazarın dili…

Atılgan’ın dili dıştan beslenmiş, zengin, doyurucu bir dil değil; benzetmesiz,
süssüz, neredeyse yoksun düşmüş, lise edebiyat kitaplarının ‘fakir’ diye
niteleyeceği bir dildir…

Kısa, kesik, başı sonu olmayan bir tempo, sıkıntının temposu: Atılgan, dili,
bu temponun hizmetine sunmuş gibidir; cümleleri tonuyla, temposuyla bu
sıkıntıyı tekrarlar, dilde onun benzerini yaratır.
Atılgan’ın, Hacırahmanlı’dan dostu Nazmi Dönmez’in sözlerini
hatırlayalım: “Bugüne kadar her şey yazılmıştır. Bunun bilincindeydi o.” Bu
sıkıntı, işte bundan kaynaklanıyordu muhtemelen. Dünyayı
değiştirmeyeceği müddetçe yazmak istemeyen, ama “yazmadan da
susulamayan bir yaşama”nın mecbur kıldığı bir yazma eyleminden
kaynaklanıyordu…

Ne kadar ‘sıkılarak, boş vermişlikle ve umursamazlıkla’ yazılmış gibi
görünüyorsa da, Atılgan’ın Aylak Adam’da özgün bir üslup oturttuğu da
gözden kaçırılmamalı. Benzersiz bir kahraman yaratmasının yanı sıra, bu
kahramanı okura en iyi şekilde sezdirebilecek ifade yollarını da bir şekilde
kullanıveriyor yazar. A. Ömer Türkeş’e göre, Aylak Adam’da her cümle, her
sözcük yerli yerinde. Romanın anlatımında tekdüzelikten kurtulmak için,
anlatı bazen birinci bazen üçüncü kişinin ağzından yapılıyor; mektup
yazdırılıyor, günlük tutturuluyor (Naci). Okur da C.’nin sorununu,
düşüncelerini, yaşam felsefesini ve duygularını kah C.’nin iç
konuşmalarından, kah anlatıcıdan, kah C.’nin başkalarına söylediklerinden
öğreniyor(Moran).

Bir karakter ve kişilik durumu olarak Aylak Adam’dan bahsetmeye
başlamadan önce romana ve romanın ana kahramanına eleştirmenlerin
yaklaşımları üzerinde durmak istiyorum. Kitap ile ilgili yapılan yorumların
başlıcalarından biri, kitabın “zamanımızın kahramanı”nı çok iyi anlattığıdır
(Naci). Bu yorum, başka birçok varoluşçu edebiyat ürünü için de
yapılagelen, kanımca yetersiz bir yorumdur. Aylak Adam, herhangi bir
zamanın, belirli bir mekanın ya da özel koşulların sebep olduğu bir yaratık
değil; daha derindeki bir kimlik, daha içsel bir varlıktır. Demiralp’in ‘Bir
Ayrıntının Ardında’da belirttiği gibi “yıllar bizimle birlikte geçmiş, Aylak Adam
kalmıştır.” Çünkü Aylak Adam yalnızca yazıldığı yılların değil; neredeyse tüm
zamanların kahramanı olagelmiştir. Bunu Yusuf Atılgan’ın romanın
içinde “insan en çok kalabalık içinde yalnızdır” fikrinin anlamsızlığını
vurgulaması ile de destekleyebiliriz. Zira Atılgan’ın Aylak Adam’ı, ne kadar
insanlarla iletişim kuramıyor olursa olsun, bu iletişimsizliğin suçu ne
yaşadığı zamanda ne de mekanda aranmıştır. Sorun Aylak Adam’ın
kendisinde, onun kişiliğinde, varoluşunda, hatta ontolojisindedir. Aylak
Adam’ın yalnızlık derdi de öyle canlı bir biçimde ele alınmış, onun tekilliği
öyle çarpıcı bir biçimde yansıtılmıştır ki, bu yalnızlık herhangi bir devirde kimi
insanların başına gelebilecek en doğal insanlık hallerinden biri olup çıkmış;
Aylak Adam, yalnızca toplumu inceleyen, onu sorgulayan, kendini ondan
soyutlayan bir kişinin değil; doğası gereği ayrıksı olan ve böylece muhtemel
bir insanlık durumu prototipini işaret eden bir kahramana dönüşmüştür…

Yusuf Atılgan’ın kişiliği, yazarlığı, ‘Aylak Adam’ hakkındaki genel yorumlar ve
romanın genel özelliklerinden sonra biraz da bu romanı bunca özel kılan, -
kanımca- ‘edebiyatımızın en benzersiz karakterlerinden biri olarak Aylak
Adam’dan bahsedeceğim. Öncelikle C.’yi ‘Aylak Adam’a dönüştüren başlıca
etmenler üzerinde durmak istiyorum. Bu etmenler tabii, C.yi Aylak Adam’a
dönüştürdükleri gibi, aynı zamanda romanın ana izleklerini ve romanı
başarılı kılan başlıca öğeleri de teşkil ederler…

C.yi ‘Aylak Adam’ yapan ilk etken C.’nin babasıdır. Ataerkil bir figür olarak
baba, bu romanın psikanalitik yükünün en ağır bölümünü çeker. C. babası
sayesinde/yüzünden aylaktır. Babasının kendisine bıraktığı malvarlığı
sayesinde rahatça yaşarken, babasının manevi mirası C.nin kendisi
olmasını daima engelleyecek, özgürlüğüne gölge düşürecektir. Okura,
oğluna sevgi göstermemiş bir baba olarak sezdirilen C.’nin babası, bir de
C.’nin dünyada en çok değer verdiği kişi olan Zehra Teyze’siyle mutlu bir
yatak arkadaşlığı sürünce, C. için buhranlar ve bunalımlar kaynağına
dönüşür. Babasının ‘bıyıklı’, ‘kadın bacaklarına düşkün’, ‘zengin’ ve ‘C.nin
kulağını yırtmış’ oluşu, C.’nin takıntılarının birebir sebeplerini oluşturacak; C.
bıyıklılardan nefret edecek (Güven Turan’a göre Aylak Adam’da bıyık: Baba
tanımıyla gelen, kaba güce dönüşmüş, otorite ile iç içe geçmiş cinsel
saldırganlık), sevgilisi Ayşe’nin bacaklarına dokunabilmesi C. için varoluşsal
bir soruna dönüşecek, sorulduğunda “zengin değilim, paralıyım.” diyecek,
roman boyunca ilgili ilgisiz birçok yerde C. kulağını kaşıyacak, tramvayda
arkasına oturduğu yolcuların kulak kirleriyle ilgilenecektir. Baba figürü ve
C.’nin kökü-babada problemleri romanın başlıca izleklerinden birini
oluşturacak ve Aylak Adam karakterinin hastalıklı ruh halinin en önemli
unsurunu teşkil edecektir. Öte yandan Aylak Adam’ın “baba parası” yiyor
olması, dünyaya ve yaşama karşı olan isyanında tutarlı ve kararlı gibi
gözüken ‘Aylak Adam’ın dünya görüşünün temelsizliğine bir gönderme
olarak değerlendirilebilir. (Bu yaklaşım aslında romanın geneline
yedirilmiştir. Demiralp’in önerdiği ‘yazarın başkişisinin bilinci aşma
durumu’nu da buna bağlayabiliriz. Atılgan, kendi karakterini sevip kolladığı
ve gerçeklik içinde ele aldığı gibi, onunla biraz dalga geçip zaman zaman
onu hafife aldığını da okura hissettirir) C.yi Aylak Adam’a dönüştüren bir
başka psikolojik unsur da -ayrıca romanı başarılı kılan bir başka psikanalitik
öğe- Aylak Adam ile Zehra Teyze arasındaki ilişkidir. Zehra Teyze, C.yi sarıp
sarmalayan, C.yi sorgulama alışkanlığından kurtaran, onu dinlendiren,
seven, özgürleştiren bir figür olarak C. için daima ‘zihinsel bir kaçış umudu’
olacaktır. Sıkıntılıyken, üzgünken, çaresizken C.nin Oidipus kompleksi
nüksedecek ve C. teyzesinin kucağında yattığı o saadet dakikalarını
anmaya başlayacaktır.

C.’nin babasıyla ve Zehra Teyze’siyle olan ilişkileri aynı zamanda büyük
ölçüde Aylak Adam’ın karşı cinsle olan ilişkilerini de belirleyen etkenlerdir.
Babası C.’nin aşk yaşamındaki neredeyse bütün hasarlardan sorumluyken,
Zehra Teyze C.’nin her kadında arayacağı bir ruh olacaktı. C.nin kadınlarla
yaşayacağı fırtınalı ilişkilerin bir başka sebebi de “C.deki hastalıklı ‘o’
arayışı”dır. C.ye göre bu dünyada insanı sıkıntıdan kurtaracak, yaşamı
anlamlı ve katlanılır kılacak tek şey O idi. O, gerçek aşk, yapmacıksız sevgi,
Aylak Adam’ın imkânsızlıklarından bir diğeridir. Bu bağlamda ‘O’ da romanın
önemli izleklerinden birini teşkil etmiş oluyor ve okur, ancak romanı
bitirdikten sonra romanın açılış cümlesini anlayabiliyordu: “Birden
kaldırımlardan taşan kalabalıkta onun da olabileceği aklıma geldi.”

‘Aylak Adam’ da elbette –her romanda olduğu gibi- yan-izlekler, başka ilginç
öğeler de mevcuttur. Bunlardan biri de ‘garson’lar... Zamanının büyük
bölümünü lokantalar, kahveler, pastaneler de geçiren Aylak Adam, roman
boyunca da birçok garsonla muhatap olmak durumunda kalır. Ama Aylak
Adam garsonları sevmez. Onların Aylak Adam’ı izleyişlerinden, Aylak Adam’a
müşteri muamelesi göstermelerinden (ne de olsa Aylak Adam herkese
benzemez), işleri icabı yalaka oluşlarından tiksinir. Ancak bir garson vardır
ki; “adamın ne bokun soyu olduğunu anlayıverir.” Ne var ki Aylak Adam onu
arayıp bulmak istediğinde, adam yok olur, romandaki bir başka
imkansızlığa, saf olumlunun erişilmezliğine dönüşür.

Romanda sıklıkla karşılaştığımız bir Aylak Adam yaftalaması da vardır:
Elipaketliler. Bu tabir ile Atılgan orta sınıf mensuplarını kastederek, onların
yaşayışlarına, ritüellerine, kültürlerine burun kıvırıp onları kıt birer imgeye
ve ekonomik anlamlarının ötesinde hiçbir anlamı olmayan duygusuz bir
kitleye dönüştürür. Şöyle söz eder C. onlardan: “Biliyorum sizi. Küçük
sürtünmelerle yetinirsiniz. Büyüklerinden korkarsınız. Akşamları elinizde
paketlerle dönersiniz. Sizi bekleyenler vardır. Rahatsınız. Hem ne kolay
rahatlıyorsunuz. İçinizde boşluklar yok.” Ne de olsa Aylak Adam kolaya
kaçmaz, uyuşmaz, uylaşmaz. Peki bu anti-konformist kahramanın “aylak”
diye imlenmesi bir tezat değil midir? Yine mi dalga geçmektedir Atılgan kendi
(siyle) yarattığı karakterle? Ya da Aylak Adam’ın sevgilisi Ayşe “bütün sorun
işsiz olmasında” diye düşünürken haklı mıdır?

Ancak her zaman da mutsuz değildir Aylak Adam. Bazen –mesela
sinemadan çıkınca- içi yaşama sevinciyle dolabilir. Böyle anlarda da
Atılgan “yaşama sevinci” dediğim duyguyu romantikçe abartmadan, öyle
yalın ve etkili anlatır ki, Aylak Adam’ı da mutlu eden; her şeyin
anlamlanması, cisimlerin yerlerini bulması, eksikliklerin yerinin dolması
duygusu okuyucuya doğrudan nüfuz eder.
Şunların arasında sevilmeye değer birkaç kişi niye olmasın?
Vardı işte. Çocuklar, elmalar vardı.
Doğrusu böyle tatlı şakalar da olmasa, insan bu dünyada nasıl yaşardı?

Biraz da edebiyatımızın en ‘cool’ karakteri olarak incelemeye çalışalım ‘Aylak
Adam’ı… Fethi Naci, Aylak Adam ile ilgili inceleme yazısında ‘düşleri
kendilerine bir süre için gerçekleşmiş gibi geldiği için romanları seven
okuyucular’a dikkat çekiyor ve Aylak Adam’ın bu tarz okurlar tarafından da
beğenilebileceği ve böylece genç aydınların romanın bildirisini gözden
kaçırabileceklerine işaret ediyor. Bu konuda Naci’ye katılıyorum. Zira Aylak
Adam bir ‘gençlik romanı’ gibi de okunabilir. Hele ki berberlere
konuşmamaları için para veren, sokakta karşılaştığı ilk kadını öpüveren,
sigara içen dilencilere kafayı takan böylesine pervasız karakterler yaşıtlarım
için -elbette benim için de- ilgi çekicidir. Gerçekten de Aylak Adam, bu
yönüyle daima genç kalmayı başarabilmiş ve tazeliğini korumuş bir
romandır. Ne var ki; yazımın sonlarına yaklaşırken, Aylak Adam’ın -ve ona
benzer kimi başka figürlerin- Türk Gençliği’nce niçin görmezden gelinmiş,
niçin gençlik için asla mesele teşkil edememiş ve ciddiye alınacak bir
figüre/figürlere dönüşememiş olduğunu da sorgulatmak isterim... Amerikan
üniversitelerinde yapılan bir araştırmaya göre, kampuslarda en çok okunan
kitap J. D. Saliner’ın –bizde Gönülçelen ve Çavdar Tarlasında Çocuklar
isimleriyle iki farklı çevirisi bulunan- The Catcher in the Rye kitabıymış. Aylak
Adam C.ye çok benzer ruh hallerinde gezinen The Catcher in the Rye’ın
kahramanı Holden Caulfield, ülkesinde gençlik için sevimli bir karaktere
dönüşebilirken, Aylak Adam, daha önce de belirttiğim gibi, Türk Gençliği’nin
dikkatini fazla çekememiştir. Bu durumu, gençliğin kitap okumaya olan
ilgisizliğiyle mi, yoksa hala feodal kahramanlara olan düşkünlüğüyle mi
açıklamalı?

1957-1958 Yunus Nadi Roman Yarışması’na son anda katılabilir Aylak Adam.
İhsan Bayram’a göre, son katılım tarihinin dolmasına saatler kala yetişir
müsveddeler Cumhuriyet Gazetesi’ne. Sonuçlar açıklandığında ise Aylak
Adam ikincilik ödülünü kazanır ve 1959’da da Varlık Yayınları tarafından
basımı yapılır. Böylesine prestijli bir yarışmada ödül kazanmasına karşın,
ortalama okuyucunun pek ilgisini çekmez roman. Hatta, dönemin sanat
çevrelerinde bile pek ciddiye alınmaz, hakkınca irdelenmez. 1950lerin ve
1960lı yılların politik koşullarından etkilenilip sosyal duyarlılıklarla yazılmış
toplumcu gerçekçi sanat anlayışı, Aylak Adam’ı görmezden gelir. O yıllarda,
özellikle ‘köy romanları’ revaçtadır. Fakir Baykurt’un, Talip Apaydın’ın
yazdıkları hem okunur hem tartışılır. (Burada Atılgan’ın da bir köylü
olduğunu ancak ‘köy edebiyatıyla’ hiç ilgisi olmayan bir edebiyat geleneğini
sürdürdüğünü hatırlamakta yarar var.) Bir de Orhan Kemal ile Kemal Tahir
okunur ve Atilla İlhan’ın hafif grotesk kitapları dolaşır elden ele… Gerçi
Orhan Duru’nun ve A dergisinin başını çektiği bir ‘varoluş bunalımcıları’
grubu da var, Yusuf Atılgan yalnız sayılmaz yani, ama Aylak Adam’ın gerçek
hakkı ancak uzunca bir süreden sonra verilebilecektir (Fidan). Varlık
Yayınları’ndan sonra 1974’te Bilgi Yayınevi tarafından, 1985’te İletişim
Yayınları’nca ve 2001 yılında da Yapı Kredi Yayınları tarafından basılıp satışa
sunulan ‘Aylak Adam’, en yüksek satış değerlerine 2001 yılındaki
basımından sonra ulaşmıştır. Bu durum, inanıyorum ki, YKY’nin kurumsal
başarısı olduğu kadar, 1960lardaki Türk okuru profilinin 2000li yıllarda
kendini daha bireyselci ve gerçekçi bir doğrultuda evirdiğiyle de ilgilidir…

Kaynakça
Atılgan, Yusuf (Ağustos 2001), Aylak Adam, İstanbul: YKY
Batur, Enis (Mayıs-Haziran 2000), Yusuf Atılgan: Bir Profil Denemesi, YKY
Kitap-lık v.41, s.80-88
Bayram, İhsan (Mayıs Haziran 2000), Her Kötü Yazarın Aptal Bir Hayranı
Vardır, YKY Kitap-lık v.41 s.116-117
Çotuksöken, Yusuf (Mayıs-Haziran 2000), Aylaklığı, Yalnızlığı ve Güzelliği
Seven Adam, YKY Kitap-lık v.41 s.117-118
Demiralp, Oğuz (Mayıs Haziran 2000), Bir Ayrıntının Ardında, YKY Kitap-lık
v.41, s.89-92
Demiralp, Oğuz (Eylül 1995) Okuma Defteri; Acılı Devinim İstanbul: YKY
Fidan, Fatma (Mayıs-Haziran 2000), Anayurt Oteli Üzerine, YKY Kitap-lık
v.41 s.119
Gürbilek, Nurdan (1995) Yer Değiştiren Gölge; Taşra Sıkıntısı İstanbul:
Metis Yayınevi
Moran, Berna (1995) Türk Romanına Eleştirel Bakış v.2; Aylak Adam’dan
Anayurt Oteli’ne İstanbul: İletişim Yayınları
Naci, Fethi (2000) 100 Yılın 100 Türk Romanı; Yusuf Atılgan – Aylak Adam
İstanbul: Adam Yayınevi
Savlı, Pelin Özer (Mayıs Haziran 2000), Hacırahmanlı’daki Yalnız Ev, YKY
Kitap-lık v.41, s.106-108
Tamer, Ülkü (Mayıs Haziran 2000), Kaplanın Yüreğindeki Kuş Tüyü Elmas,
YKY Kitap-lık v.41, s. 112-113
Turan, Güven (Mayıs Haziran 2000), Atılgan’da Kıl-Tüy, YKY Kitap-lık v.41,
s.100-104
Türkeş, A.Ömer (n.d) Bodur Minareden Öte; 13.10.2004,
http://www.pandora.com.tr/sahaf/eski.asp?pid=30